Ο Όμηρος στην Οδύσσεια περιγράφει το νησί και τις περιπέτειες του Οδυσσέα δίνοντας πολύπλευρες πολιτικές, πολιτιστικές, κοινωνικές και γεωγραφι­κές πληροφορίες οι οποίες πάντα αποτελούσαν την αφετηρία για αναλύσεις και συμπεράσματα όλων των μελετητών της αρχαιότερης ιστορίας της Ιθά­κης.

Η ζωή του Όμηρου τοποθετείται μεταξύ των ορια­κών χρονολογιών 850 και 550 π.Χ. όπως προκύπτει από την μελέτη των έργων του και την σύγκριση των πληροφοριών που παρέχει με άλλες πηγές της ίδιας εποχής, δηλαδή τουλάχιστον 3 αιώνες μετά την Οδυσσειακή περίοδο.

Επτά τόποι διεκδικούν την καταγωγή του Όμηρου. Σμύρνη, Χίος, Κολοφών, Πύλος, Άργος, Αθήνα και Ιθάκη. Παληά περγαμηνή που υπήρχε στη Μονή Βατοπεδίου στο Άγιων Όρος αναφέρει την Ιθάκη σαν γενέτειρα του Όμηρου. Σύμφωνα όμως με άλ­λες γραπτές πηγές, ο Όμηρος έζησε νέος στην Ιθά­κη όταν με το όνομα Μελησιγέννης ήρθε από την Σμύρνη, έτσι ήταν σε θέση να περιγράφει με τόση ακρίβεια το νησί.

Ο Όμηρος αναφέρει ότι η Ιθάκη ήταν πρωτεύουσα του κράτους των Κεφαλλήνων που περιλάμβανε τα νησιά Κεφαλονιά. Λευκάδα, Ζάκυνθο, Δουλίχιο (το σημερινό Μεγανήσι ή σύμφωνα με άλλη εκδοχή τμήμα της Κεφαλονιάς), Εχινάδες και ένα σημαντι­κό μέρος της Δυτικής Ηπειρωτικής Ελλάδας. Τα νησιά αυτά κατείχε ο ληστρικός λαός Τηλεβόες από τους οποίους τα κατέλαβε ο γιός του Κέφαλου και της Άρκτου, Αρκείσιος. Από τον γάμο του με την Χαλκομέδουσα γεννήθηκε ο πατέρας του Οδυσσέα Λαέρτης που παντρεύτηκε την Αντίκλεια. Οδυσσέας σημαίνει εξοργισμένος. Από την νεανική του ηλικία διακρίθηκε για την τόλμη και τη σύνεσή του. Παντρεύτηκε την Πηνελόπη όταν κέρδισε άλ­λους μνηστήρες σε αγώνα δρόμου και μαζί της απέ­κτησε τον Τηλέμαχο. Έγινε βασιλιάς ενώ ο πατέ­ρας του Λαέρτης βρίσκονταν ακόμα στη ζωή. Σύμ­βολο του Οδυσσέα ήταν το δελφίνι.

Τα πρώτα χρόνια του συζυγικού βίου οι Έλληνες ετοιμαζόντουσαν για την εκστρατεία της Τροίας. Ο Οδυσσέας, αν και είχε δώσει όρκο να συμμετάσχει προσπάθησε να το αποφύγει παριστάνοντας τον παράφρονα. Αντιπρόσωποι που πήγαν στην Ιθάκη τον συνάντησαν να σπέρνει αλάτι στην άμμο, όταν όμως τοποθέτησαν τον μικρό Τηλέμαχο πάνω στην πο­ρεία του αλόγου του, αναγκάστηκε να λοξοδρομή­σει προδίδοντας το τέχνασμά του. Έτσι, δεν είχε άλλη λύση από το να τους ακολουθήσει και έγινε μάλιστα ένας από τους πιο δραστήριους οργανωτές. Στην εκστρατεία της Τροίας έλαβε μέρος με 12 πλοία στα οποία συμμετείχαν άνδρες από όλα τα μέρη του βασιλείου. Η πολιορκία κράτησε 10 χρόνια (1193-1184 π.Χ.) μέχρι που με το τέχνασμα του «Δούρειου Ίππου», έμπνευση του Οδυσσέα, αλώθηκε, Τα χρόνια αυτά διακρίθηκε σαν γενναίος πολεμιστής αλλά και καλός διπλωμάτης στις μεταξύ των άλλων Ελλήνων προστριβές.

Μετά την άλωση της Τροίας, έχοντας σαν σπουδαιό­τερο λάφυρο την γυναίκα του βασιλιά της Τροίας Πρίαμου, την Εκάβη, παίρνει τον δρόμο της επι­στροφής η οποία κράτησε 10 χρόνια γεμάτα περιπέ­τειες.

Από την Τροία κατέπλευσε στα παράλια της Θρά­κης όπου οι Κίκονες σκότωσαν 72 συντρόφους του και έχασε την Εκάβη. Από εκεί προχώρησε στη χώρα των Λωτοφάγων (Λιβύη) και στα νησιά των Κυκλώ­πων όπου εκδικήθηκε τον κύκλωπα Πολύφημο που είχε καταβροχθίσει 6 συντρόφους του. Κατευθύνθη- κε στο νησί του θεού των ανέμων Αίολου που του υποσχέθηκε γρήγορη επιστροφή στην Ιθάκη. Έφτα­σε στη χψρα των Λαιστρυγόνων όπου ολοκληρώθη­κε η καταστροφή του στόλου του εκτός από ένα πλοίο και τα κύματα τον έφεραν στο νησί Αιαία της μάγισσας Κίρκης που τον κράτησε ένα χρόνο. Όταν διέφυγε κατέβηκε στον Άδη ζητώντας χρησμό για την ημέρα της επανόδου στην Ιθάκη, απέφυγε τις Συμπληγάδες πέτρες και τις Σειρήνες και διέπλευσε τα στενά Σκύλλας και Χάρυβδης (Ιταλία και Σικε­λία). Στο νησί του Ηλίου έχασε το πλοίο μαζί με όσους συντρόφους είχαν απομείνει και κατέληξε μό­νος στο νησί Ωγυγία όπου παρέμεινε 7 χρόνια μαζί με την νύμφη Καλυψώ. Με σχεδία έφτασε στο νησί των Φαιάκων (Κέρκυρα) όπου φιλοξενήθηκε από την οικογένεια της Ναυσικάς. Του παραχωρήθηκε πλοίο και τελικά επέστρεψε το 1174 π.Χ. στην Ιθάκη από την οποία απούσιαζε 20 χρόνια.

Κατά το διάστημα που έλλειπε είχαν μαζευτεί από τις περιοχές του βασιλείου 108 μνηστήρες που σπατα- λούσαν την περιουσία του και πίεζαν την Πηνελόπη να διαλέξει έναν από αυτούς για σύζυγό της. Η Πηνελόπη τους εξαπατούσε υπόσχοντας ότι θα παντρευ­τεί μόλις τελειώσει το νεκρικό σάβανο που ύφαινε για τον βασιλιά Λαέρτη, όμως κάθε βράδυ ξήλωνε ότι ύφαινε την ημέρα. Ο Οδυσσέας που είχε πληροφορηθεί την κατάσταση που επικρατούσε, αποφάσι­σε να εκδικηθεί τους μνηστήρες, τους σκότωσε μετά από μάχη με την βοήθεια του Τηλέμαχου και λίγων πιστών υπηρετών του και κατάκτησε πάλι το θρόνο του.

Τον Οδυσσέα διαδέχθηκε ο Τηλέμαχος, όμως το κράτος των Κεφαλλήνων ήδη έχανε την ισχύ του και σταδιακά περιορίστηκε μόνο στο νησί της Ιθάκης. Τελευταίος βασιλιάς υπήρξε ο Περσέπολις μέχρι που γύρω στα 1100 π.Χ. το κράτος περιήλθε στους Δωριείς.

Για τον θάνατο του Οδυσσέα υπάρχουν διαφορετι­κές εκδοχές: 'Ότι πέθανε στην Ιθάκη σε βαθιά γερά­ματα. 'Ότι σκοτώθηκε σε μάχη από τον γιό του με την Κίρκη, Τηλέγονο, που είχε φτάσει στην Ιθάκη για ζωοκλοπές, ο οποίος και μετέφερε το πτώμα του στην Κίρκη. Επίσης, ότι σύντομα μετά την επάνοδό του εγκατέλειψε το βασίλειο στον Τηλέμαχο, επειδή επαναστάτησαν οι κάτοικοι και πήγε στην Τυραννία της Σικελίας όπου και πέθανε, ή προσωρινά στην Ήλιδα, ξαναγύρισε στην Ιθάκη, έφυγε στην Θε­σπρωτία όπου παντρεύτηκε την βασίλισσα Καλιδίκη και απέκτησε μαζί της τον Πολυδοίκη για να επι­στρέφει πάλι στην Ιθάκη μετά το θάνατό της.

Οι χαρακτηρισμοί του Όμηρου για τον Οδυσσέα είναι πάρα πολλοί και δίνουν μια σφαιρική εικόνα για την προσωπικότητά του. Οι κυριότεροι είναι: Ανδρείος, τολμηρός, πολυμήχανος, ευφυής, καρτε­ρικός, συνετός, φιλόστοργος πατέρας, αφοσιωμένος σύζυγος, ήπιος βασιλέας, φιλοπάτρις, εύγλωττος, δελφινόσημος, θαυμαστός, Διοτρεφής, Διογέ­νης, ισόθεος, μεγαλόψυχος, γενναίος, πολύστρο­φος, επιτήδειος, φρόνιμος.

Επίσης, ο Όμηρος χαρακτηρίζει την Πηνελόπη σαν πρότυπο γυναικείας αρετής, σωφροσύνης, ηθικής, συζυγικής πίστης και αφοσίωσης.

Μερικοί όμως, κυρίως Ρωμαίοι συγγραφείς την δυ­σφημίζουν αποκαλώντας την ακόμα και πόρνη ανα- φέροντας ότι από τον Ερμή, ή σύμφωνα με άλλες πηγές, από τις ερωτικές σχέσεις με όλους τους μνη­στήρες απέκτησε γιό, τον Πάνα, ενώ κατά άλλους η πατρότητα ανήκει στον Οδυσσέα. Επιπλέον, υπάρ­χει η εκδοχή πως με την επιστροφή του στην Ιθάκη, ο Οδυσσέας έδιωξε την Πηνελόπη λόγω της διαγωγής της η οποία κατέφυγε στην Σπάρτη και την Μαντινεία. Τέλος, ότι μετά τον θάνατο του Οδυσσέα από τον γιό του με την Κίρκη Τηλέγονο, η Πηνελόπη τον παντρεύτηκε και η Κίρκη παντρεύτηκε τον Τη­λέμαχο.

Όσο αφορά τους μνηστήρες, ενδείξεις οδηγούν στο συμπέρασμα πως αντιπροσώπευαν τα επαναστατημένα λαϊκά στρώματα και οι ίδιοι εκφράζον μια μορ­φή μπολσεβικισμού που ήταν ασυνήθιστη κατά την αρχαία περίοδο.