Το ελληνικό κράτος δυστυχώς δεν έδειξε το ενδιαφέρον που όφειλε για την πλούσια ιστορία του νησιού εκτός από ελάχιστες και όχι συστηματικές έρευνες, που οι περισσότερες έγιναν για οικοδομι­κούς σκοπούς. Πρωτοπόρος θεωρείται ο Gell, που το 1804 ασχολή­θηκε εμπεριστατωμένα με την Ομηρική Ιθάκη χωρίς όμως να προχωρήσει σε συστηματικές αρχαιολογι­κές ανασκαφές. Στον Gell αποδίδεται η εύρεση αρ­χαίας επιγραφής σε ναό της ' Άρτεμης στο Βαθύ, που σύμφωνα με μια μαρτυρία μεταφέρθηκε στη Βενετία. Ακολουθούν αρκετοί ξένοι αρχαιολόγοι που οι πε­ρισσότεροι ενεργούν λαθρανασκαφές και αρχαιοκαπηλία με την ανοχή της τότε αγγλικής διοίκησης. Ο άγγλος Leake (1806), ο Charles De Bosset (1810- 1813), ο κορσικανός Guitera (1811-1814), ο άγγλος Lee που συνεργάστηκε με το βαρόνο Von Stackel- berg και μοιράστηκαν τα ευρήματα.

Από τα ευρήματα των ανασκαφών αυτών ξεχωρίζουν: Ένα χάλκινο προϊστορικό ξίφος που βρέθηκε στον Αετό, με πιθανή όμως προέλευση από την πε­ριοχή του Σταυρού, παρόμοιο με άλλο που βρέθηκε στο σπήλαιο Λοΐζου στη Πόλη. Διάφορα χρυσά κοσμήματα, γυάλινα και πήλινα σκεύη, χρυσά νομί­σματα και διάφορα άλλα αντικείμενα. Τα περισσότε­ρα απ’ αυτά φυγαδεύτηκαν στο εξωτερικό και κο­σμούν διάφορα μουσεία όπως το βρετανικό μου­σείο ή αποτελούν αξιόλογα κομμάτια ιδιωτικών συλ­λογών.

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του κορσικανού τοπικού διοικητή Guitera, ο οποίος εσύλησε 200 τά­φους στον Αετό και την πλούσια «συγκομιδή» του από διάφορα αντικείμενα, κοσμήματα, χρυσά νομί­σματα κ.λπ., την φυγάδεψε στο εξωτερικό όπου την πούλησε, ενώ πολλά νομίσματα έλιωσε και τα πού­λησε σαν μέταλλο.

Οι «επίσημες» λαθρανασκαφές σταματούν το 1864, όταν έγινε η ενσωμάτωση των Ιονίων νήσων στην Ελλάδα και αρχίζουν οι νόμιμες ανασκαφές με πρώ­το αξιόλογο ερευνητή το Σλήμαν (1868 και 1878) για να ακολουθήσουν και άλλοι ξένοι αρχαιολόγοι.

Από τα αξιόλογα ευρήματα των ανασκαφών αυτών ξεχωρίζει μια αρχαϊκή επιγραφή του 6ου π.Χ. αι. που φυλάγεται στο μουσείο της Ιθάκης, μνημονεύει την Αθηνά και την Ήρα και βρέθηκε στη περιοχή του Σταυρού. Επίσης τα διάφορα αγαλματίδια από τα οποία ξεχωρίζουν αυτά που παριστάνουν τη θεά Άρτεμη με φαρέτρα και μηνίσκο στο κεφάλι, που αποτε­λεί ιδιότυπη παράσταση της Άρτεμης, και βρίσκο­νται στο εθνικό αρχαιολογικό μουσείο. Στο ίδιο μου­σείο ανάμεσα στα διάφορα εκθέματα της Ιθάκης ξε­χωρίζουμε άγαλμα του Απόλλωνα που κρατάει λύρα και ανάγεται στους ελληνιστικούς χρόνους, μια χάλκινη 7χορδη κιθάρα και ένα τμήμα κεραμίδας στέγης ενσφράγιστο. Όλα τα παραπάνω ευρήματα βρέθη­καν στον Αετό.

Ο αρχιτέκτονας Ι.Ν. Οικονόμου έκανε ανασκαφές το 1929 πάνω από το Βαθύ όπου βρέθηκαν ερείπια τειχών και οικημάτων προμυκηνάϊκής περιόδου και σύμφωνα με την εκδοχή του εκεί ήταν η αρχαία πόλη.

Οι σπουδαιότερες όμως ανασκαφές έγιναν από την αγγλική αρχαιολογική σχολή υπό τον Heurtley το 1930 στα Πηλικάτα και έτσι ήλθαν στο φως σπου­δαία και εντυπωσιακά ευρήματα, μερικά από τα ο­ποία παραθέτουμε:

Στον λόφο ανακαλύφθηκε ο τοίχος που περιτοίχιζε τα Οδυσσειακά ανάκτορα, μυκηναϊκής εποχής, ό­πως μαρτυρούν τα όστρακα που βρέθηκαν. Επίσης βρέθηκαν και κατάλοιπα από προϊστορικούς τοί­χους στητιών. Η παρουσία εξάλλου πρωτοελλαδι­κών οστράκων (3000-2500 π.Χ.) μαρτυρούν την ύ­παρξη πρωτοελλαδικού πολιτισμού στην περιοχή. Επίσης πολύτιμα στοιχεία είναι οι τάφοι μέσα σε μεγάλα πιθάρια χωμένα κάτω από το λιθόστρωτο δάπεδο.

Οι ανασκαφές στο σπήλαιο του Λουίζου (Πόλη) από την Benton (βοηθό του Heurtley), έφεραν στο φως αξιόλογα ευρήματα και επιγραφές από τις οποίες φαίνεται πως το σπήλαιο αποτελούσε τόπο λατρείας διαφόρων θεοτήτων, από το 2.500 π.Χ. μέχρι τον Ιο at. π.Χ., όπως η Άρτεμη, η Αθηνά, η 'Ηρα και οι Νύμφες, ακόμα όμως και οΟδυσσέας. Το όνομα του Οδυσσέα βρέθηκε σε κομμάτι από γυναικεία πήλινη

μάσκα του 2ου π.Χ. αι. με την επιγραφή «ΕΥΧΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙ». Επίσης αξιόλογο είναι το ελεφάντινο αγαλματάκι που παριστάνει άνδρα τυλιγμένο με χάλκινο σύρμα που παριστάνει πιθανώς τον Οδυσ­σέα δεμένο στο κατάρτι του πλοίου του.

Αλλα σημαντικότατα ευρήματα είναι οι δώδεκα γε­ωμετρικοί χάλκινοι τριποδικοί λέβητες του 9ου-8ου π.Χ. αι. Κατά μία εκδοχή οι λέβητες είναι πρότυπα εκείνων που έδωσαν οι Φαίακες σα δώρα στον Ο­δυσσέα επειδή η εποχή που κατασκευάστηκαν οι λέβητες (γεωμετρική), λίγο απέχει από την εποχή που αναφέρεται η «Οδύσσεια».

Ένα στοιχείο που προκύπτει από τις ανασκαφές εί­ναι ότι στην Ιθάκη η πρωτοελλαδική τεχνοτροπία συνεχίζεται αναλλοίωτη στη μεσοελλαδική περίοδο και συνυπήρξε παράλληλα με τη μυκηναϊκή. Επίσης ένα δεύτερο στοιχείο είναι το γεγονός ότι η κεραμική τεχνική, μυκηναϊκής τεχνοτροπίας, εξελίσσεται σ’

ένα τοπικό ρυθμό μέχρι το 12ο π.Χ. αιώνα, οπότε το βόρειο τμήμα του νησιού μένει ακατοίκητο ως την αρχαϊκή περίοδο και αρχίζει να κατοικείται ξανά στα τέλη του 1ου π.Χ. αι.

Οι ανασκαφές επαναλαμβάνονται το 1931 πάλι από την αγγλική αρχαιολογική σχολή (Heurtley) στην περιοχή Άη Γιώργης στον Αετό όπου ανακαλύφθη­καν τα θεμέλια ενός μεγάλου ιερού με ευρήματα κεραμικής (πρωτοκορινθιακά, πρωτογεωμετρικά και μυκηναϊκά) ενώ στο Πίσω Αετό βρέθηκαν τα απομεινάρια ενός ελληνιστικού τείχους.

Στην επανάληψη των ανασκαφών του 1932 πάλι στην περιοχή Άη Γιώργη, βρέθηκαν σωροί λιθα- ριών που ανήκουν στην πρωτογεωμετρική περίοδο (950 π.Χ.) και αποδίδονται από την Benton σε λα­τρευτικούς ναούς της εποχής. Βρέθηκαν επίσης πή­λινα ειδώλια, κηροπήγια και πολλά κορινθιακά ανα­θήματα. Εικάζεται πως πιθανώς να λατρεύονταν η Δήμητρα και η Περσεφόνη ή ο Απόλλωνας.

Η Κορινθιακή επίδραση που φαίνεται από τα διάφο­ρα αντικείμενα ήταν έντονη και δείχνει ότι η Ιθάκη βρέθηκε κάτω από την κυριαρχία της κατά τους 9ο, 8ο και 7ο π.Χ. αιώνες.

Σημαντικότατα ευρήματα ιδιαίτερης αξίας αποτελούν τα αρχαία νομίσματα που βρέθηκαν στον Αετό, εννέα διαφορετικοί τύποι που χρονολογούνται στον 4ο και 3ο π.Χ. αι. Όλα έχουν σαν κοινό χαρακτηρι­στικό την απεικόνιση του Οδυσσέα με τον κωνικό σκούφο από τη μια πλευρά με την αναφορά των λέξεων ΙΘΑΚΩΝ ή ΙΘΑ και από την άλλη την θεά Αθηνά ή άλλους συμβολισμούς.

Από τις αρχαιολογικές έρευνες προκύπτει πως η Ιθάκη έχει να δείξει αξιόλογα στοιχεία από την προϊ- οτορική περίοδο αλλά και από την αρχαϊκή, κλασσι­κή, ελληνιστική και τη ρωμαϊκή εποχή.

Οι σημαντικότεροι αρχαίοι οικισμοί ήταν στο λόφο των Πηλικάτων όπου τοποθετείται το ανάκτορο του Οδυσσέα καθώς και η Ομηρική πόλη, ενώ στη Ν. Ιθάκη ο οικισμός στον Αη Γιώργη στον Αετό όπου βρισκόταν η αρχαία πόλη Αλαλκομενές με την α­κρόπολη στην τοποθεσία Παλαιόκαστρο του Αετού, κατασκευή γύρω στον 8ο π.Χ. αι. Σήμερα δεσπόζει το επιβλητικό τείχος του κάστρου με τους τερά­στιους πέτρινους ογκόλιθους που έχουν πλήρη προ­σαρμογή ο ένας με τον άλλο και το ύψος τους φθάνει τα 4 μέτρα. Στο εσωτερικό υπάρχουν κατάλοιπα από στέρνες λαξεμένες στο βράχο.

Επίσης αξιόλογο στοιχείο είναι πως η Ιθάκη ανέ­πτυξε μια τοπική τεχνοτροπία εμπνευσμένη από την Μυκηναϊκή παράδοση.

Σίγουρα οι αρχαιολογικές έρευνες δεν θεωρούνται ολοκληρωμένες. Χρειάζεται συστηματική έρευνα με πρωτοβουλία της ελληνικής αρχαιολογικής εται­ρίας ώστε να έλθουν στο φως και άλλα στοιχεία που θα φωτίσουν περισσότερο την ιστορία της Ιθάκης.

Στα πλαίσια της προσπάθειας για την διενέργεια συστηματικών ανασκαφών εξασφαλίστηκαν τα δι­καιώματα από το μέλος της Βρεταννικής Σχολής Syh/ia Benton που είχε ξεκινήσει προπολεμικά την αρχαιολογική εξερεύνηση της περιοχής «Άη-Γιώργης» στον Αετό. Οι νεώτερες ανασκαφές για λογα­ριασμό της Ελληνικής Αρχαιολογικής Εταιρίας άρχι­σαν τον Ιούνιο του 1984 στο ίδιο σημείο υπό τον αρχαιολόγο Σαράντη Συμεώνογλου και με την συ­νεργασία της Θιακιάς Αριάνας Φερεντίνου σαν αντι­πρόσωπο του Κέντρου Οδυσσειακών Σπουδών που ταυτόχρονα με την Αρχαιολογική Εταιρία, το Πανε­πιστήμιο της Washington και την National Geogra­phic Society χρηματοδότησαν την ανασκαφή.