Είναι η έκφραση μιας συλλογικής μνήμης, η αποτύπωση ε­νός κώδικα προσωπικών συμβολισμών, η αντανά­κλαση των αναγκών και των συνθηκών του τόπου και της εποχής.

Με την συγκεκριμένη πείρα και τη γνώση οι κάτοικοι δημιούργησαν οικήματα που η μορφή τους αποτελεί αυτό που ονομάζεται «παραδοσιακός οικισμός». Η τελική μορφή του κτίσματος διαμορφώθηκε και από τις επιρροές της ενετικής και αγγλικής περιόδου στην Ιθάκη.

Η απουσία ιστορικών μνημείων κάνει δύσκολη την διαχρονική παρακολούθηση της αρχιτεκτονικής εξέ­λιξης στο νησί, έτσι η αναφορά γίνεται για τα κτίσμα- τα που διασώθηκαν από τον χρόνο και τους σει­σμούς.

Για τα νεώτερα χρόνια και μέχρι το 1499 προκύπτει από πληροφορίες περιηγητών ότι υπήρχαν οι οικι­σμοί της Ανωγής (Β. Ιθάκη) και των Ριζών (Ν. Ιθά­κη). Τα σημερινά ερείπια δείχνουν ότι ήταν κατα­σκευασμένοι από αλάξευτη ογκώδη πέτρα χωρίς συνδετική κονία. Οι κατοικίες ήταν μονόχωρα, ορ­θογώνια κτίσματα με μικρά ανοίγματα. Σύμφωνα με μία εκδοχή οι πέτρες προέρχονται από κατασκευές του 15ου π.Χ. αιώνα (κυκλώπεια τείχη κλπ.).

Τα πρώτα αναγνώσιμα κτίσματα αφορούν την πρώ­τη φάση της Ενετοκρατίας που στέγασαν όσους απέμειναν στο νησί γλυτώνοντας από τις πειρατικές επιδρομές καθώς και όσους αποίκησαν την Ιθάκη προερχόμενοι από διάφορα σημεία. Οι οικισμοί της περιόδου αυτής ήταν στην Ανωγή, την Εξωγή και την Παληόχωρα. Η εξέλιξη είναι πιο εμφανής στην Ανωγή απ’ όπου ανάγουμε τις περισσότερες πληρο­φορίες.

Η αρχιτεκτονική της Παλεόχωρας κτισμένης ψηλό­τερα από το Βαθύ, έχει αμυντικό χαρακτήρα (λίγα ανοίγματα και πολεμίστρες) για ασφάλεια από τους πειρατές. Τα σπίτια είναι κτισμένα σε απόσταση με­ταξύ τους, μονώροφα ή διώροφα (με υλικά πέτρα και ξύλο) με πάχος τοίχου 70 εκ. και ξύλινες πόρτες και παράθυρα. Οι αποθήκες είναι προσκολλημένες στο κύριο κτίσμα με εσωτερική είσοδο. Μπαλκόνια δεν υπάρχουν την εποχή αυτή, πρωτοεμφανίζονται στο Βαθύ μετά την εξάλειψη της πειρατείας.

Κάθε σπίτι έχει την στέρνα του, λαξευτή στο βράχο, με θολωτή πέτρινη κατασκευή στο επάνω τμήμα. Γύρω από το άνοιγμα σχηματίζεται το αλώνι, στρογ­γυλό με μικρή κλήση προς το κέντρο για να συγκε­ντρώνεται το βρόχινο νερό.

Οι κατοικίες στους οικισμούς της Ανωγής και της Εξωγής (ή Σταυρόνικο) είναι παρόμοιες με της Πα- λεόχωρας. Οι διαφοροποιήσεις είναι αποτέλεσμα της φυσικής διαμόρφωσης και της σύνθεσης του πληθυσμού. Τα αμυντικά χαρακτηριστικά κυριαρχούν και εδώ, όμως στην Ανωγή η δόμηση είναι πυκνή με χαρακτηριστικό στοιχείο τα μικρά δρομά­κια, τις σκάλες και τα πολλά κολλημένα μεταξύ τους σπίτια. Η είσοδος είναι πάντα στην μεγαλύτερη πλευρά του σπιτιού και συνήθως —λόγω της τοποθε­σίας— βλέπει προς την ανατολή.

Η δόμηση της Εξωγής είναι αραιότερη, όμως τα υλικά και η σύνθεση της κατοικίας δεν αλλάζουν. Η τοποθεσία και των δυο ορεινών χωριών αποτελούσε φυσικό οχυρό.

Τα κοινά στοιχεία όλων των παραπάνω οικισμών αφορούν καθαρούς όγκους και ορθογώνια περι­γράμματα λόγω των υλικών κατασκευής που δεν επιτρέπουν εσοχές ή. εξοχές, η αναλογία 12 στην κάτοψη και η έλλειψη μπαλκονιού. Μόνο στην Ανωγή υπάρχουν μερικά σπίτια με τοξοειδής κεντρικές εισόδους (καμάρες).

Από το 1650 που δεν υπάρχει ο φόβος των πειρατών κτίζοντας σπίτια με στοιχεία διακοσμητικά. Ήδη έχει αρχίσει η μετακίνηση του πληθυσμού προς τις πεδι­νές και παραθαλάσσιες τοποθεσίες και έχει δημιουργηθεί ο πρώτος πυρήνας οικισμού στο Βαθύ.

Από ξυλογραφίες και λιθογραφίες περιηγητών φαίνεται ότι ο οικισμός ξεκίνησε από την περιοχή που σήμερα είναι η Μητρόπολη για να επεκταθεί σταδια­κά ανατολικότερα. 'Όπως και στα χωριά δεν υπάρ­χει πολεοδομικό σχέδιο και οι οικισμοί είναι ανοργά­νωτο». Τα σπίτια είναι μονώροφα ή διώροφα με δίριχτη στέγη και έχουν είσοδο και ανοίγματα στην με­γαλύτερη πλευρά τους.

Ακόμα και σήμερα διατηρούνται ορισμένα με ανα­γεννησιακά χαρακτηριστικά, την γνώριμη γραμμή της σκάρπας, (ελαφρά κλίση του τοίχου προς τα έξω όσο πλησιάζει την βάση), και συχνά την θολωτή είσοδο Οι χώροι υγιεινής βρίσκονται μακριά από την κατοικία ενώ το «μπάνιο» στην αυλή.

Το σπίτι του Τζοβανάτου στο Σταυρό και του Γ. Καραβία στο Βαθύ που διατηρούνται, είναι χαρακτη­ριστικά κτίσματα της εποχής. Την τελευταία περίοδο της Ενετοκρατίας εμφανίζεται και το μπαλκόνι με αρχή την Ανωγή

Το καινούργιο στοιχείο που επηρέασε την Αρχιτεκτονική είναι ο αγγλικός κανονισμός δόμησης που επιβάλλεται στα Επτάνησα το 1817 και προϋποθέτει έκδοση άδειας. Παρατηρείται λοιπόν στροφή από την αναγεννησιακή τεχνοτροπία στην νεοκλασική αντίληψη. Εμφανίζεται το γείσο πάνω από τα ανοίγ­ματα, ζώνη που εξέχει σε όλη την όψη του χτίσματος και διάφορες διακοσμητικές λεπτομέρειες που σπά­νε την μονοτονία.

Ο οικισμός στο Βαθύ αναπτύσσεται οριζόντια, επι­τρέπεται η οικοδόμηση μέχρι διώροφων κτηρίων, η στέγη είναι δίριχτη με κεραμίδια και η σοφίτα πολλές φορές χρησιμοποιείται για υπνοδωμάτιο. Εμφανίζε­ται το μπαλκόνι με φουρούσια (πέτρινα στηρίγματα) που έχει γύρω-γύρω κάγκελα. Ήδη το ξύλο χρησιμο­ποιείται περισσότερο για την κατασκευή και προέρ­χεται από το δάσος της Ν. Ιθάκης ή την Ρουμανία, ενώ το συνδετικό υλικό της πέτρας είναι μίγμα ασβέ­στη με θαλασσινή άμμο.

Η αυλή περιβάλλει το κύριο κτίσμα, τους βοηθητι­κούς χώρους και την στέρνα με το αλώνι. Επειδή η παραγωγή κρασιού είναι μεγάλη, κάθε αποθήκη έχει το λινό για τα σταφύλια και χώρο για τα ζώα, έτσι τα σπίτια διαμορφώνονται με κάτοψη σχήματος Γ και σπανιότερα Π. Πολλά διόροφα κτίσματα έχουν στο ισόγειο το μαγαζί και επάνω τον κατοικήσιμο χώρο. Κυριαρχεί η ώχρα αλλά επίσης το κόκκινο και το άσπρο χρώμα.

Την εποχή αυτή υπάρχουν τρεις τύποι κτισμάτων: τετράγωνα με τετράριχτη στέγη, ορθογώνια και σχή­ματος Γ. Τα αρχοντικά που εμφανίζονται αργότερα με την οικονομική ακμή είναι συνήθως διόροφα, τετράγωνα με πλούσιο εσωτερικό και εξωτερικό διά­κοσμο. Οι ζώνες και οι γωνίες εξέχουν από τους ριχτούς τοίχους, τα ανοίγματα είναι ιδιαίτερα επε­ξεργασμένα και στο μπαλκόνι οι κολώνες στήριξης αντικαθιστούν τα φουρούσια.

Τα σπίτια σταδιακά διαφοροποιούνται μετά την Αγ- γλοκρατία και κατά τον 20ο αι. επειδή μεταβάλλο­νται οι συνθήκες. 'Όμως ο νεοκλασικισμός επιδρά ακόμα στην μορφή των νεωτέρων κτισμάτων. Οι κατοικίες είναι ορθογώνιες, δίπατες με μαγαζιά, τε­τράριχτη στέγη και στο πίσω μέρος ο κήπος με τις βοηθητικές κατασκευές και την στέρνα. Οι συνηθι­σμένοι  χρωματισμοί είναι ώχρα, καφέ, μπεζ και ά­σπρο.

Στα αρχοντικά των εφοπλιστών ακολουθείται συνή­θως το σχήμα Π και είναι γεμάτα από διακοσμητικά στοιχεία. Χαρακτηριστικό δείγμα αποτελεί το κτή­ριο του Γ. Δρακούλη στο Βαθύ, κτισμένο στις αρχές του αιώνα, με όλο τον πλούτο στοιχείων νεοκλασικών αλλά και αναγεννησιακού ρυθμού, αυστηρή συμμετρία, ιονικά κιονόκρανα, μπαλκόνια και τε­χνητή λίμνη στην πλευρά της εισόδου. Στο Βαθύ δασώνονται και απλούστερα σπίτια (όπως του Α. Δρακούλη κτισμένο τον 19ο αι.) στα οποία για πρώ­τη φορά η τουαλέτα ανήκει στο κύριο κτίσμα. Την ίδια περίοδο κτίζονται σπίτια που παραμένουν με την γυμνή πέτρα και χωρίς επίχρισμα (Λίζης στο Κιόνι).

Το 1953 οι σεισμοί καταστρέφουν τα περισσότερα σπίτια της Ιθάκης. Η ανοικοδόμηση ξεκινά αμέσως

και τα καινούργια χτίσματα είναι πιο λιτά χωρίς πε­ριττές προσθήκες και δεν ακολουθούν κάποιο συ­γκεκριμένο ρυθμό, όμως το ορθογώνιο σχήμα, το μπαλκόνι και η στέγη με κεραμίδια είναι κοινά χαρα­κτηριστικά.

Το 1978 η Ιθάκη χαρακτηρίζεται παραδοσιακός οικι­σμός με περιορισμούς στον αριθμό των ορόφων, την εμφάνιση και τον χρωματισμό που είναι σε γενικές γραμμές προσαρμοσμένοι στο ύφος που καθιερώθη­κε τις τελευταίες δεκαετίες.

Ανακεφαλαιώνοντας επισημαίνεται ότι στο Θιάκι υ­πάρχουν αξιόλογα κτίσματα διαφόρων εποχών και ρυθμών. Όσο αφορά τα πιο σύγχρονα, στο μεγαλύ­τερο τους ποσοστό εμφανίζουν ένα ομοιόμορφο αρ­χιτεκτονικό ύφος χωρίς να έχει υποστεί κάποιος οικι­σμός παραμόρφωση με εκτρώματα αυθαίρετων κα­τασκευών, φαινόμενο που δυστυχώς παρατηρείται σε πολλά μέρη της Ελλάδας.